Opinie gepubliceerd in Trouw , 2 oktober 2015
De Franse premier Aristide Briand verkondigde op 5 september 1929 tijdens de Algemene Vergadering van de Volkenbond in Geneve een sensationeel idee voor een verenigd Europa. Alle Europese regeringen lieten weten zich hierin te kunnen vinden. Maar ondanks de brede overeenstemming lukte het niet een dergelijke organisatie op te richten. Europa versplinterde politiek en economisch en ging ten onder in de Tweede Wereldoorlog.
Dit bijzondere Franse initiatief is buiten een kring van historisch specialisten en insiders nauwelijks bekend. Dat is vreemd en erg jammer, omdat er belangrijke lessen uit te trekken zijn die ons kunnen helpen bij het oplossen van de huidige Europese crises. Als er twee zaken helder uit blijken is het wel dat Europa niet zonder sterke politieke regie en verregaande onderlinge solidariteit kan.
Veel Europeanen waren er in het interbellum van doordrongen dat de economie nooit kon opbloeien als er geen internationale regelingen werden getroffen over handel, productie en distributie. Dat was tegelijk de beste garantie voor vrede. Briand werd gesteund door de gezaghebbende Duitse politicus Gustav Stresemann, jarenlang minister van buitenlandse zaken. Ook de Duitse regering stemde in met Briands visie.
Briand kwam in mei 1930 met een uitgewerkt plan: Mémorandum sur l’organisation d’un régime d’union fédérale européenne. Intussen waren door de crash op Wallstreet in oktober 1929 de economische omstandigheden nog eens verslechterd. Volgens velen bewees dit alleen maar de noodzaak om gezamenlijk actie te ondernemen. De reacties van de diverse regeringen op het Franse plan waren weliswaar soms zeer kritisch, maar niet afwijzend.
In een speciale Europese commissie is vervolgens ruim een jaar lang geprobeerd om Briands union van de grond te tillen. Telkens weer kwamen de premiers, ministers, diplomaten en hoge ambtenaren in Geneve bijeen om te proberen Europa uit het moeras te trekken. Maar in plaats van de tariefmuren af te breken werden ze alleen maar hoger opgetrokken. In plaats van de vrede te waarborgen werd er bewapend. Eendracht maakte plaats voor polarisatie.
Briand meende dat een Europese bond behalve op het gebied van de economie zich ook politiek en maatschappelijk moest manifesteren. Bovendien moest een moreel grondbeginsel de onderlinge solidariteit tussen de verschillende staten garanderen. Dat zag de Franse minister-president heel goed. Zonder moraliteit geen solidariteit, geen gemeenschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel, geen onderlinge empathie.
Dat er nu in Europa maar weinig politici zijn die deze woorden zelfs maar in de mond durven te nemen, duidt op een zeer gebrekkig kennis van ons collectieve verleden. De Europeanen kunnen alleen dan in vrede en voorspoed met elkaar leven wanneer ze zich met elkaar verbinden. Bizar dat dit toch keer op keer ter discussie gesteld wordt, zelfs wordt beschimpt. Wanneer iedereen zich weer verschuilt achter muren, slagbomen en prikkeldraadversperringen heeft het geen zin meer om van een unie te spreken.
Het is een harde waarheid voor eurosceptici en populisten: de enorme problemen in Europa tonen aan dat er juist politieke regie nodig is. En veel meer dan op dit moment. ‘Europa zal niet in vrede kunnen leven zo lang de volkeren geen wegen vinden nauw met elkaar samen te werken’, zei Briand. We hebben dat Europees bewustzijn, dat zo sterk was in de jaren twintig, weer hard nodig om niet opnieuw uit elkaar te vallen.
Wim de Wagt is auteur van Wij Europeanen. De vergeten geschiedenis van Europa , Uitgeverij Bas Lubberhuizen, Amsterdam 2015