Wim de Wagt
Kunsthistoricus, schrijver
Stephan Sanders
Stephan Sanders
Interview met Stephan Sanders, in verkorte vorm gepubliceerd in Haarlems Dagblad, april 1992
We bestaan allemaal uit stukjes van dit en stukjes van dat
Van een jetlag zegt Stephan Sanders weinig last te hebben. Wel raakt hij wat vermoeid door het afleggen van allerlei bezoekjes aan familie en vrienden. Hij is ook maar een paar dagen in Nederland, waarna hij terugkeert naar Minneapolis in de Verenigde Staten. Daar is de jonge schrijver (1961) 'writer in residence' aan de University of Minnesota. Dat is een door het ministerie van WVC gesubsidieerde post die Sanders verplicht lezingen en colleges te geven in Nederlandse literatuur.
Daarnaast heeft hij uitgebreid de gelegenheid om zich te wijden aan het schrijven. Afgelopen zondag hield Sanders, die redacteur is van het opinieweekblad
De Groene Amsterdammer
, een lezing in Amsterdam over nationalisme in Europa. De uitnodiging voor de lezing ligt in het verlengde van zijn essay
Gemengde ervaringen, gemengde gevoelens
(1989), geschreven naar aanleiding van de Rushdie-affaire, én de verhalenbundel
Ai, Jamaica
(1991), die volgens de ondertitel gaat over de 'zucht naar exotica in Europa'.
In beide publicaties toont Sanders zich een maatschappelijk geëngageerd auteur. Hij is een schrijver die op pad gaat. Van de gerichtheid op het eigen ego en het bedompte binnenhuisrealisme die de Nederlandse literatuur over het algemeen kenmerken, moet hij niets hebben, zegt hij. 'Het gaat mij om de manieren waarop mensen veranderen, wat er met ze gebeurt onder invloed van etnische veranderingen in de samenleving. Nederland is aan het verkleuren door de toevloed van immigranten, Amsterdam zelfs in extreme mate. Maar daar vind je niets van terug in de journalistiek, de essayistiek of de literatuur. Er is een hele generatie van marxistisch geschoolde opiniemakers die is blijven steken in de jaren zestig. Die niet omkijken naar alle etnische veranderingen die in onze samenleving hebben plaatsgevonden. 1968 is niet het laatste jaar dat er in Nederland iets gebeurde! Kijk eens naar de Bijlmer: een gekleurde, on-Nederlandse wijk waar je behalve in negatieve zin nooit iets over leest.'
Sanders werd in 1961 in Haarlem geboren als kind van een Jamaicaanse vader en een Nederlandse moeder. Toen hij anderhalf was werd hij voor adoptie afgestaan en opgevoed door blanke ouders. 'Ook mij wordt dikwijls gevraagd: waar kom je eigenlijk vandaan? Ik ervaar mijn gemengde achtergrond juist als bevrijdend. Het maakt mensen er ook leuker op, vind ik, als ze verschillende culturen in zich verenigen.'
Kosmopolitisch menstype
'Je kunt op een politieke of maatschappelijke manier over gelijkheid of positieve discriminatie schrijven, maar minstens zo interessant is wat ik zelf dan probeer, namelijk er op een literaire wijze mee om te gaan. Voor mij is dat gezien mijn gemengde achtergrond logisch. Natuurlijk, je hebt in Nederland Surinaamse auteurs die geëngageerde literatuur schrijven. Maar zij presenteren zichzelf als Surinamers in de Nederlandse samenleving, zij beschrijven niet hoe het is om Nederlander te zijn met een Surinaamse achtergrond. Of eigenlijk: als Nederlanders met meerdere culturele wortels. Want we bestaan allemaal uit stukjes van dit en stukjes van dat.'
'Er is sprake van een verwarring tussen Nederland en het exotische. Er zijn mensen die zich niet laten duiden. Niet alleen mensen zoals ik, die gekleurd bloed in zich hebben, ook blanken. Een heleboel Nederlanders nemen gedragspatronen over uit andere landen en andere culturen, waardoor de traditionele grenzen vervagen. Er is een nieuw, kosmopolitisch menstype ontstaan dat je tegenkomt in alle grote steden, in New York, Chicago, Milaan, Amsterdam. Mensen die zich niet kunnen definiëren. Wanneer je vraagt naar hun afkomst, naar hun oorsprong, krijg je een heel lang verhaal. Grootmoeder komt uit Venezuela, vader uit het Caribisch gebied, en moeder uit Europa. Dat levert geen solide ego op.'
Sanders ziet het overal in Europa opflakkerende nationalisme als een reactie op de etnische vermenging. 'Twintig jaar geleden werd het racisme in de Verenigde Staten bij ons verketterd. Dat was gemakkelijk, want Europa was blank. Nu blijkt dat we eigenlijk geen haar beter zijn.’ Bij ons is het zelfs nog een graatje erger, meent hij. 'Want niemand in de Verenigde Staten ontzegt een zwarte het recht om daar te wonen. In Europa echter worden gekleurde mensen teruggefloten naar hun oorsprong. Daarom is het ook belangrijk dat minderheden zelf duidelijk maken dat ze hier willen blijven: nee, we gaan niet terug, want we horen hier!'
Moslimfundamentalisme
Rushdie werd drie jaar geleden door Iran ter dood veroordeeld naar aanleiding van het verschijnen van
The Satanic Verses
. De Rushdie-affaire was voor Sanders de aanleiding om zijn essay
Gemengde ervaringen, gemengde gevoelens
te schrijven, waarvoor hij het zogeheten Charlotte Köhler-stipendium - een jaarlijkse prijs voor jonge kunstenaars en essayisten - kreeg. 'Er zijn weinig dingen in de geschiedenis die mij persoonlijk zo hebben aangegrepen als wat Salman Rushdie is overkomen', zegt hij, terugblikkend.
In zijn essay betoogt Sanders onder meer dat van begrip voor het moslimfundamentalisme geen sprake mag zijn, wanneer mensen hun vrijheid van meningsuiting wordt afgepakt. 'De vrijheid om te zeggen wat je denkt, ook wanneer dit kwetsend is, is toch een van de aardigste dingen die de westerse democratie heeft opgeleverd. Wat mij betreft hoeven mensen niet voorzichtig met elkaar om te springen. Het gaat erom dat mensen elkaar vrijheid geven, dat ze met elkaar om kunnen gaan, om naar elkaar te luisteren en onderling in debat te gaan. Daar is niet in de eerste plaats wederzijds begrip voor nodig.'
Het idee van vrijheid van meningsuiting is in het westen ontstaan. Gezien de ontwikkelingen in bijvoorbeeld Iran en Algerije zitten grote delen van de wereldbevolking helemaal niet te wachten op een open debat?
'Ik ben ervan overtuigd dat er genoeg mensen in Iran zijn die er democratische ideeën op nahouden. En Algerije – je moet niet vergeten dat daar nooit democratie is geweest. Eerst is dat land door Frankrijk onderdrukt, vervolgens door de FLN, een nare communistische groep die daar een eenpartijstaat heeft gevestigd. Daarom vind ik het verzet van de Algerijnse jongeren begrijpelijk. Hun keuze geldt niet zozeer de Islam, ze hebben gewoon geen alternatieven. Terwijl het een prachtig land is, in potentie een mengcultuur, een brug tussen Europa en Afrika.'
Sanders schrijft een wekelijkse column in
de Volkskrant
over zijn ervaringen in de States, Sanders' Minneapolis. 'Daar in Amerika besef ik dat ik van Nederland hou. En ik voel me Europeaan. Europa heeft enorm veel nieuwe mogelijkheden, het is een continent in beweging. De migranten, waardoor steden fundamenteel veranderen. Europa is twee keer zo groot als een paar jaar geleden, zich uitstrekkend van Moskou tot Dublin. Ik ben er ook van overtuigd dat de Oost-Europeanen nieuwe ideeën over democratie hebben, over hoe je met elkaar om kunt gaan. Democratie wordt daar niet opgevat als iets vanzelfsprekends, nee, er wordt echt over nagedacht. Mensen die doempreken houden over de barbarij die aanstaande is, geloof ik niet. Er komt een nieuwe generatie. Denk eens aan al die jongeren van Zagreb die voor 't eerst kennis kunnen nemen van westerse filosofen en schrijvers. Dat vind ik een groter gewin dan alle negatieve zaken.'
Zijn verhalenbundel
Ai, Jamaica!
is in meer dan in één opzicht typerend voor zijn ideeën over vermenging en wederzijdse beïnvloeding. Niet alleen gaan de verhalen daarover, zo zijn ze ook geschreven. De auteur past namelijk verschillende genres toe, variërend van de betogende essayvorm tot de reisreportage en de zuivere, verhalende fictie. ‘Ik wil de verschillende stemmen in mij tot uitdrukking te laten komen: de essayistische, filosofische, sociologische, noem maar op. Daarvoor laat ik verschillende technieken op elkaar los. (lachend) Ik geloof heilig in verwarring. Op die manier, vanuit meerdere gezichtspunten, hoop ik een opening te vinden. Sommige recensenten vinden dat maar raar. Maar voor mij is de vraag wat literatuur nu eigenlijk heel wezenlijk. Die vraag kun je namelijk niet eenduidig beantwoorden. En dat wil ik in wat ik schijf en hoe ik het opschrijf tot uiting laten komen. De vorm waarin een verhaal wordt opgeschreven vind ik heel belangrijk. Die mengvorm reflecteert als het ware de inhoud.'
Het grijze stof van de geschiedenis
Sanders lijkt in zijn verhalen een voorkeur aan de dag te leggen voor twijfelaars, mensen die niet kunnen kiezen, of personen die niet voor één gat te vangen zijn, lak aan alles hebben en gewoon doen waar ze zelf zin in hebben. 'Mensen met een solide persoonlijkheid vind ik minder interessant. Dat kunnen dan ideale, zorgzame vaders zijn, maar ik ben er gauw op uit gekeken. Juist diverse invloeden maken iemand boeiend.'
De verhalen spelen zich af tegen de achtergrond van de recente, grote maatschappelijke en politieke omwentelingen in Midden-Europa. Sanders kwam op het idee voor deze aanpak toen hij in 1990 drie maanden lang door Europa reisde met als oogmerk politieke essays te schrijven. Al reizende raakte hij in contact met allerlei gewone mensen die normaliter door de officiële geschiedschrijving over het hoofd worden gezien, maar wél stuk voor stuk hun eigen verhaal hebben.
‘De geschiedenis selecteert. Een hoop komen we nooit te weten omdat het niet wordt uitgezocht. Maar juist die onderkant van de geschiedenis, het grijze stof, kan ook heel interessant zijn. Dat is wat ik geprobeerd heb te laten zien: de achtergrond, die zich als vanzelf aandiende.'
Uit de verhalen spreekt betrokkenheid met mensen en hun politieke en maatschappelijke achtergrond. Toch vindt hij het niet de plicht van een schrijver om geëngageerd te zijn. 'In onze samenleving is het een grote vrijheid dat dát niet hoeft. Zelf ben ik daar ook lichtvoetig in. Ik verlang niet naar een situatie zoals in het vroegere Oost-Europa of zoals nu nog in Latijns-Amerika, waar schrijvers monddood worden gemaakt. Het is een verworvenheid om je met punten en komma's bezig te kunnen houden. Literatuur wordt er ook niet beter op wanneer ze geschreven wordt als reactie op een dictatoriaal regime.'