Sebastian Haffner ove Weimar, Rathenau, Stresemann en Hitler
Fragmenten uit Het verhaal van een Duitser 1914-1933, 2002 (Geschichte eines Deutschen, 2000-2001)
Gustav Stresemann was populair, maar normaal, een Duitser zoals alle Duitsers, aldus Haffner. De beide anderen (Walter Rathenau en Hitler) spraken zo tot de verbeelding omdat ze zo anders waren. ‘De massa reageert het sterkst op degene die het minst op haar lijkt.’
De magie die van de joodse liberale politicus Rathenau uitging was met geen enkele andere Duitse politicus te vergelijken. ‘Daarvoor noch ooit daarna heeft de Duitse republiek een politicus voortgebracht die de fantasie van de massa’s en de jeugd zo prikkelde.’
Rathenau was na de Eerste Wereldoorlog Minister van Wederopbouw en vervolgens van Buitenlandse Zaken. Hij wilde dat Duitsland het Verdrag van Versailles nakwam en streefde er tegelijkertijd naar door een politiek van diplomatie de bepalingen het verdrag in het voordeel van de Duitsers te herzien of op zijn minst af te zwakken; en een aantal keren slaagde hij hierin. ‘Als hij op reis ging om een internationale conferentie bij te wonen, dan had je voor het eerst weer het gevoel dat Duitsland vertegenwoordigd was.’
Hij bezat ‘donkere ogen vol wijsheid en droefenis’; in zijn boeken deed hij ‘de meest gewaagde uitspraak’ met ‘de meest voorzichtige, zachte stem.’ Hij was een leider van de massa’s, peilloos geadoreerd en peilloos gehaat. ‘Rathenau en Hitler zijn de twee verschijningen geweest die de fantasie van de Duitse massa tot het uiterste geprikkeld hebben: de een door zijn ongelooflijke cultuur, de ander door zijn ongelooflijke laaghartigheid.’
‘Nog een paar dagen na zijn dood duurde de betovering van zijn persoonlijkheid voort; er heerste enige dagen lang iets wat ik later nooit meer meegemaakt heb: een onvervalst revolutionaire stemming.’ Honderdduizenden kwamen naar de begrafenis.
Over de geldcrisis van 1923.
Niet alleen het geld, maar alle waarden bleken waardeloos. Tegelijk was er de bezetting van het Ruhrgebied. ‘Leed, vertwijfeling en erbarmelijke armoede.’ En: ‘Er was een eruptie van zorgeloze, hectische, blije luchthartigheid.’ In augustus 1923 was 1 dollar 1 miljoen mark waard; eind oktober was het biljoen de betaaleenheid. Duitsland dreigde uiteen te vallen. Toen Stresemann kanselier werd stelde hij orde op zaken. ‘De enige echte vredestijd die mijn generatie in Duitsland heeft meegemaakt was aangebroken: een tijdsspanne van zes jaar, van 1924 tot 1929, waarin Stresemann de Duitse politiek bepaalde.’
‘We wisten dat de dommen veruit in de meerderheid waren. Zolang Stresemann er echter was, hadden we een bepaalde zekerheid dat zij onder controle werden gehouden. We bewogen ons onder hen met de zorgeloosheid waarmee mensen in een moderne dierentuin zonder kooien rondlopen tussen de roofdieren, erop vertrouwend dat de grachten en hekken allemaal precies goed zijn berekend.’
Over het einde van de Weimarrepubliek:
Hermann Brüning, van het katholieke Zentrum, werd in het voorjaar van 1930 rijkskanselier; hij voerde een streng beleid. ‘Tussen 1914 en 1923 waren alle regeringen krachteloos geweest. Stresemann had heel handig en doortastend geregeerd, maar met zachte hand, zonder iemand pijn te doen.’
En nu, ‘een verlamd wachten op het onontkoombare.’ De triomf van Hitlers NSDAP. Een ‘jammerlijk moreel falen van de tegenpartij.’
Historische gebeurtenissen en beslissingen spelen zich af ‘onder ons, naamlozen, in het hart van toevallige individuen’; historische geburtenissen ontston door ‘gelijktijdige massale beslissingen’.
‘De wereld waarin ik had geleefd, viel uiteen, verdween, werd onzichtbaar, dagelijks en onzichtbaar, in alle stilte.’
Haffner zoekt in zijn eigen geest en gedrag naar verklaringen voor de houding van veel tegenstanders van de nazi’s, die voornamelijk bestond uit het ontwijken van de verschrikkelijke werkelijkheid; of: ‘… de verleiding om zich af te sluiten’, als tijdverschijnsel. Deze houding speelde rol in ‘het psychopathische proces dat zich sinds 1933 bij miljoenen mensen in Duitsland afspeelt.' Superioriteitsgevoelens jegens de nazi’s; verbittering; jezelf afsluiten. ‘Laten we het voor het gemak over mij hebben, maar laten we daarbij niet vergeten dat mijn geval wederom beslist met een veelvoud van zes of zeven nullen kan worden vermenigvuldigd.’ Maar: ‘Mijn poging om me in een klein, beschermd privégebied af te zonderen, mislukte dus heel snel, en wel om de doodeenvoudige reden dat zo’n gebied er niet was.’